W ostatnim czasie mierzymy się z wieloma trudnymi sytuacjami na świecie. Zewsząd docierają do nas informacje, często wstrząsające, dotyczące pandemii COVID-19, a do tego pojawił się konflikt na Ukrainie, który również budzi w nas nieprzyjemne emocje. Wszystko to wpływa na psychikę człowieka w każdym wieku – zarówno na dzieci, jak i na dorosłych. Należy więc zastanowić się, jak rozmawiać, jak przeciwdziałać depresji, która przecież jest już tak powszechna i często trudna do dostrzeżenia w wielu przypadkach. Postaram się odpowiedzieć, jak we własnym zakresie okazać wsparcie w depresji.

Według Światowej Organizacji Zdrowia obecnie depresja jest drugą najczęściej występującą chorobą i tylko choroby krążenia nadal przeważają w tych statystykach.

A. Ćwikliński, Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju [w:] Rocznik Pedagogiczny, 44/2021, s.163.

Depresja w wieku adolescencji, a więc dojrzewania, nie powinna być bagatelizowana. Takie zachowanie może doprowadzić do samobójstw. Zachowanie dzieci i młodzieży podczas depresji różnią się znacząco od zachowania dorosłych, którzy na nią chorują [patrz. Objawy depresji – jak dostrzec problem?]. Antoni Kępiński wyróżnił 4 rodzaje zachowania wśród młodzieży chorującej na depresję:

• apatyczno-abuliczne (brak ochoty na naukę, brak zainteresowania swoim wyglądem itp.);
• buntownicze;
• rezygnacyjne;
• labilne (chwiejność nastrojów).

Najczęściej przyczyną depresji wśród młodych ludzi są problemy związane z przestrzenią emocjonalną, kontaktem z innymi osobami – rodzicami, nauczycielami, znajomymi. Rozwijanie tej przestrzeni jest niezwykle ważne w okresie dojrzewania, aby cały proces kształtowania się nie tylko organizmu, lecz tożsamości młodego człowieka, przebiegł odpowiednio i zdrowo.

Rola środowiska

W związku z powyższym istotne jest kształtowanie kompetencji w zakresie, jakim jest wsparcie w depresji osób chorych przez nauczycieli i rodziców. To oni powinni dostrzegać objawy, które z ich punktu widzenia nie są typowe dla depresji, lecz z punktu widzenia psychologicznego mogą o niej świadczyć. Odpowiednio szybkie dostrzeżenie problemu może skutkować szybkim jego rozwiązaniem, udzieleniem odpowiedniej pomocy.

[…] depresja niszczy różne wymiary dziecięcego i młodzieńczego życia, prowadząc do zaburzeń emocjonalnych, poznawczych, motywacyjnych i wegetatywnych.

A. Ćwikliński, Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju [w:] Rocznik Pedagogiczny, 44/2021, s.166.

To właśnie rodzina w procesie dojrzewania jest odpowiedzialna za kształtowanie światopoglądu dziecka, za rozwój umiejętności interpersonalnych i komunikacyjnych. Sami rodzice mają ogromny wpływ na dziecko, nawet nieświadomie. Wpływ na zdrowie psychiczne młodego człowieka mogą mieć takie sytuacje, jak np. bezrobotność, ambicje, autorytarność, nadopiekuńczość. Nie wszystkie dzieci zwierzają się rodzicom ze swoich problemów. Może być to wynik braku zaufania bądź rozmów. Również szkoły często nie sygnalizują problemów uczniów, warto się zastanowić, dlaczego się tak dzieje. Dlaczego młody człowiek jest sam ze swoimi problemami, w czasie, gdy wszyscy mówią, że jest możliwe wsparcie?

Rola szkoły w życiu nastolatka

Szkoła jest innym środowiskiem, które również ma ogromny wpływa na zachowanie dzieci i młodzieży. Podczas całego procesu kształcenia, młody człowiek musi mierzyć się z wieloma wyzwaniami. Od porównywania się do innych, do stresu związanego z uczestnictwem w zajęciach prowadzonych przez nauczyciela, który może zrobić niezapowiedzianą kartkówkę, przez nadmiar materiału, a na problemach z rówieśnikami kończąc. Szkoła jest traktowana wyłącznie jako miejsce nauki, jednak to myślenie jest błędne.

Uczeń spędza tam sporą część swojego życia, a więc nie można powiedzieć, że to tylko miejsce nauki. Jest to miejsce spotkań, różnych emocji, znajomości, wspólnych wspomnień, rozwiązywania problemów. W szkole rozgrywa się życie, co dokładnie pokazała sytuacja nauki zdalnej w czasie pandemii i braku relacji między uczniami, którzy nie mogli w naturalny sposób spędzać ze sobą czasu. Istotne jest, aby szkoła podejmowała działania profilaktyczne w zakresie depresji, uwzględniając w nich uczniów, jak i rodziców oraz samą siebie, tzn. środowisko szkolne – nauczycieli, pracowników szkoły. Działania te powinny w ciągu całego roku obejmować ponad 45 godzin. W ich czasie należało by skupić się na przeciwdziałaniu negatywnych czynników.

Wspominam o szkole i rodzinie oraz ich wpływie na stan psychiczny uczniów, aby każdy pamiętał, że przez nie rozumiemy również czynniki zewnętrzne, które mają wpływ na wystąpienie depresji. Podczas wspierania w depresji osoby chorej należy ograniczyć udział negatywnych czynników zewnętrznych, a żeby to zrobić, trzeba umieć je określić

Do głównych czynników „ryzyka” osadzonych w środowisku rodzinnym jednostki zalicza się: brak poczucia bezpieczeństwa, który może być skutkiem występujących w rodzinie wielu problemów, jak np. problem alkoholowy, narkotykowy, agresja, przemoc, bezrobocie itp.; rodzicielskie zaburzenia psychiatryczne […]; wykorzystywanie seksualne dzieci i wszelkiego rodzaju zaniedbania względem ich wychowania; niewłaściwe metody wychowawcze i wiele innych. […] Natomiast wśród istotnych czynników „ryzyka” związanych ze środowiskiem społecznym (szkołą) jednostki wymienia się m.in. nękanie i zastraszanie […], stopień integracji grup społecznych, zaburzoną więź społeczną, doświadczanie samotności i izolację społeczną oraz różnego rodzaju problemy edukacyjne i szkolne.

M. Przybysz-Zaremba, Profilaktyka depresji i zachowań suicydalnych dzieci i młodzieży wobec wyzwań codzienności [w:]  Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J. Paedagogia-Psychologia, 34(1), 2021, s.120-121.

Objawy depresji – jak dostrzec problem?

Aby móc rozmawiać na temat wspierania osób chorych na depresję, najpierw należy umieć dostrzec problem. Jak to zrobić?

Większość ludzi kojarzy depresję ze smutkiem i myślami samobójczymi, jednak trzeba pamiętać, że to jedynie część objawów. Osoby chore mogą również wykazywać przygnębienie, oddzielenie od tego, co na zewnątrz. Jest to związane z izolacją przed innymi. Wiedza na ten temat może pomóc podczas wsparcia w depresji. Często ktoś może sobie zadać pytanie – dlaczego mnie unika? Wtedy pojawia się wrażenie, że ktoś nas zwyczajnie nie lubi. Zapominamy jednak, że izolacja jest też objawem depresji, a więc powyższe zachowanie może być wynikiem choroby, a nie upodobań tej osoby.

Depresja nie zawsze smutna i ponura

Warto również zauważyć, że depresji mogą towarzyszyć objawy często niekojarzone z bezpośrednio z nią samą. Zauważalne jest to w szczególności wśród młodzieży i dzieci. Pojawia się u nich nadmierna pobudzenie i drażliwość, która następnie może płynnie przejść w złość czy gniew (objawy maniakalne). Są to więc objawy zupełnie różne od braku energii i przygnębienia. Wraz z depresją mogą pojawić się inne dysfunkcje, jak np. uzależnienie od środków psychoaktywnych czy zaburzenia lękowe. Ponadto chorobie mogą towarzyszyć objawy somatyczne. Są to wszystkie bóle i dolegliwości stricte fizyczne, które odczuwamy.

Chcąc poznać depresję powinniśmy znać również tzw. triadę depresyjną. Jest to negatywne myślenie w trzech kategoriach: o sobie samym, o otaczającym nas świecie oraz o przyszłości.

Wsparcie w depresji osoby chorej

Mówiąc o pomocy, jaką możemy udzielić choremu, warto zapoznać się z humanistycznym podejściem, które wyróżnia trzy fazy depresji:

1. bezradność – osoba chora czuje, że nie ma rady na sytuację, w której się znalazła. W tym wypadku najlepszym wyjściem będzie właśnie uzyskanie porady, a więc możemy porozmawiać z taką osobą i poszukać rozwiązań. Jest to pierwsza faza, w której możemy zdziałać najwięcej;
2. bezsilność – w tej fazie pojawia się brak motywacji i siły do podejmowania jakichkolwiek działań, które mogłyby zmienić obecną sytuację. Pomoc na tym etapie opiera się na konkretnym wsparciu fizycznym czy materialnym;
3. beznadzieja – jest to ostatnia faza, najniebezpieczniejsza. Występuje tu brak nadziei. Osoba chora traci poczucie sensu swoich działań, swojego życia i istnienia w ogóle. Najlepszym rozwiązaniem, które może podjąć osoba niedoświadczona, będzie zrozumienie i empatia. Poczucie obecności jest ważne dla osoby chorej.

Im dalsza faza, tym bardziej specjalistyczna pomoc jest potrzebna. Z tego względu najlepiej działać od razu, kiedy dostrzeżemy, że ktoś czuje bezradność.

Najlepszym wsparciem dla osoby chorej będzie zawsze obecność, kontakt, wspólne przebywanie z chorym i podejmowanie aktywności. Należy jednak wziąć pod uwagę, że chory, ze względu na objawy izolacji, o której pisałem wcześniej, może nie chcieć rozmów itd., a więc nie należy mu nic narzucać. Czasami samo słuchanie i bycie wystarczają, aby okazać wsparcie w depresji.

O czym pamiętać?

Kiedy jednak chory zdecyduje się na rozmowę, trzeba pamiętać o kilku kwestiach. Pierwszą jest triada depresyjna i związane z nią negatywne, pesymistyczne wypowiedzi, które często są uogólnione. Naszym zadaniem jest ich skonkretyzowanie. Kiedy pojawia się pytanie „Nic mi nie wychodzi” możemy spytać „A co konkretnie?”. W tym momencie może się okazać, że tak naprawdę problem nie jest tak duży, na jaki wyglądał. Co najważniejsze – nie powinniśmy w żaden sposób terapeutyzować osoby chorej. Nie jesteśmy od tego. Pytanie typu „dlaczego?” nie pomoże rozwiązać problemów osoby chorej z kilku powodów. Po pierwsze, chory sam może nie znać ich przyczyny, a po drugie my sami możemy (co jest bardziej niż pewne) nie być gotowi na tę odpowiedź. Jeśli ją otrzymamy, co z nią zrobimy?

Wsparcie w depresji – znajomość swoich ograniczeń

Pamiętajmy również o tym, że nie jesteśmy w stanie zrozumieć osoby w depresji, a więc zdania typu „rozumiem, co czujesz” nie pomogą. Co więcej, mogą spowodować, że chory nie będzie miał do nas zaufania, czemu również nie powinniśmy się dziwić, bo nie byliśmy szczerzy. Naszym zadaniem jest być przy nim i informowanie nie o tym, że go rozumiemy, lecz że jesteśmy i będziemy dla niego obecni. Ten komunikat będzie miał bardziej pozytywny wydźwięk, bo właśnie tego najbardziej potrzebują takie osoby – drugiego człowieka.

Zarówno w szczęściu, jak i w nieszczęściu potrzebujemy drugiego człowieka. „Dla cierpiącego fizycznie potrzebny jest lekarz, dla cierpiącego psychicznie przyjaciel”. Człowiek bez tej siły, jaką dają inni ludzie, nie jest w stanie przetrwać trudów życia, których przysparza depresja. Każdy jednak rodzaj cierpienia słabnie w kontaktach międzyludzkich, ponieważ „fundamentalnym faktem egzystencji ludzkiej nie jest człowiek sam w sobie, lecz człowiek z drugim człowiekiem”

A. Ćwikliński, Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju [w:] Rocznik Pedagogiczny, 44/2021, s.172.

Na koniec warto wspomnieć, że samo wsparcie w depresji jest istotne w kontekście procesu leczenia. Można bowiem odpowiednio szybko zareagować, jeśli dostrzeżemy podejrzane zachowanie osoby chorej, a także kontrolować przyjmowanie przez nią leków. Ważne jest również zrozumienie samego procesu leczenia i tego, że leki nie działają od razu, często może to być dłuższy okres. Przy chorym powinniśmy być jak najczęściej, nawet jeśli widać, że odzyskuje zdrowie. Dlaczego? Najpierw odzyska zdrowie fizyczne, a co za tym idzie, siłę do działania, którą może wykorzystać do przeprowadzenia próby samobójczej. Pamiętajmy, że zdrowie fizyczne nie oznacza zdrowia psychicznego.

Jak rozmawiać z drugą osobą?

Ustaliliśmy już, że kontakt z osobą chorą na depresję jest bardzo ważny i odgrywa istotną rolę w procesie leczenia. Jednak jak w ogóle komunikować się między sobą, aby okazać wsparcie w depresji? Na co zwracać uwagę i jakie problemy napotykamy w rozmowach?

Jako ludzie nie lubimy się przemęczać. Staramy się, aby wszystko oszczędziło nam wysiłku, a tego względu popełniamy wiele błędów podczas próby nawiązania kontaktu – zarówno z naszej strony, jak i ze strony drugiej osoby. Przede wszystkim wymaga to od nas zaangażowania emocjonalnego.

Ten drugi, który się pojawił z jednej strony […] w pewien sposób uwalnia [nas] od czegoś, […] obciąża nas też. […] Teraz tak – jesteś, to muszę coś zrobić, muszę nauczyć się patrzeć na świat twoimi oczami, […] muszę starać się ciebie zrozumieć. Ileż to roboty?

prof. K. Popiołek, O co się potykamy w drodze do drugiego człowieka? (16:50-17:38)

Mówienie do kogoś a mówienie komuś

Często zapominamy, że dobra komunikacja, to komunikacja obustronna. Podchodząc do kogoś z nastawieniem, że ma on wysłuchać mnie i mi pomóc, nie stworzy relacji. Jednym z ważnych aspektów dobrej rozmowy jest słuchanie. Wbrew pozorom, mało osób słucha się nawzajem. Bardzo dużo dyskursów polega na wypowiadaniu swojego monologu, który w chwili zabrania oddechu jest przerywany przez monolog drugiej osoby, a tym samym nikt nie dowiaduje się niczego o swoim rozmówcy. Ważne jest również aktywne słuchanie, zwracanie uwagi na swoje zachowanie, spojrzenie, ton głosu, gestykulację.

Prof. Katarzyna Popiołek w swoim wykładzie o problemach, jakie napotykamy na drodze do drugiego człowieka, trafnie porównała życie ludzkie do dramatu, w którym gramy. Jednak o ile aktorzy mogą zejść ze sceny bez konsekwencji, o tyle nasze zejście ze sceny będzie ucieczką przed drugim człowiekiem, przed światem. Wielu z nas towarzyszy błędne przeświadczenie, że powinniśmy być idealni, żeby rozmowa przebiegła pomyślnie, ale nikt nie jest idealny, a co więcej – ideał nie zawsze jest dobry.

Profesor Hempoliński powiedział: „Kryształy chodzą i dzwonią, to nie do wytrzymania”. W ten sposób chciał nam powiedzieć, że ludzie doskonali wcale nie są zachwycający.

prof. K. Popiołek, O co się potykamy w drodze do drugiego człowieka? (26:08-26:16).

Cel rozmowy

Warto więc zadać sobie to pytanie, czy to my interesujemy się ludźmi, czy może chcemy, aby oni interesowali się nami? Człowiek, jest jak książka, która ma wiele rozdziałów. Przeczytanie książki wymaga wysiłku, trzeba podjąć jakieś działanie. Tak samo w przypadku kontaktu z drugim człowiekiem, przeczytanie jego stron będzie pewnym wysiłkiem poznawczym, który jednak jest niezbędny do poznania go.

Konkludując, należy pamiętać, aby w komunikacji nie mieć wygórowanych oczekiwań wobec nie tylko naszego rozmówcy, lecz również nas samych. Kontrolowanie tego, co mówimy i jak się zachowujemy, pomaga w utrzymaniu zdrowej konwersacji, która może przynieść wiele implikacji i z pewnością wzmocni nasze umiejętności komunikacyjno-społeczne. Chcąc okazać wsparcie w depresji osobie chorej, nauczmy się najpierw rozmawiać, ponieważ jest to niezwykle istotne w relacji z taką osobą.

Bibliografia

M. Dudek, Depresja wśród młodzieży licealnej [w:] Rocznik komisji nauk pedagogicznych, t. LXVII, 2014, s.139–151.

A. Ćwikliński, Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju [w:] Rocznik Pedagogiczny, 44/2021, s.163-173.

M. Przybysz-Zaremba, Profilaktyka depresji i zachowań suicydalnych dzieci i młodzieży wobec wyzwań codzienności [w:]  Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J. Paedagogia-Psychologia, 34(1), 2021, s.119–130.

dr A. Mościcka-Teske, Depresja – jak wspierać osoby chore [online:] https://youtu.be/j0LYSW15-PI

prof. K. Popiołek, O co się potykamy w drodze do drugiego człowieka? [online:] https://youtu.be/IlKgdr1CKpU

---