Nie ma dnia, w którym nie otrzymywalibyśmy zapytań o to, które szkolne zajęcia są obowiązkowe. Niektórzy dyrektorzy i nauczyciele mniej lub bardziej chętnie urządzają dodatkowe kółka zainteresowań, uzupełniające godziny lub przygotowujące do matury lekcje. Kiedy jednak mogą wymagać obecności lub wpisywać je w plan? 

Odpowiedzi na te pytania oczywiście dostarcza nam prawo, przede wszystkim rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół z 2019 roku.

W niniejszym tekście użyte zostaną odwołania do poniższych aktów prawnych:

• ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – u.s.o.;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół – rozporządzenie ws. ramowych planów;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym – rozporządzenie ws. podtrzymywania poczucia tożsamości;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach – rozporządzenie ws. religii;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego – rozporządzenie ws. organizacji roku szkolnego.

To jesteście już gotowi? Bo ja jeszcze nie, muszę wyjaśnić kilka pojęć.

Obowiązkowe, dodatkowe, rozwijające kreatywność – w gąszczu zajęć.

Bardzo jasną i czytelną dystynkcję zajęć wprowadza art. 109 ustawy prawo oświatowe, który rozdziela zajęcia na:

• obowiązkowe zajęcia edukacyjne,
• dodatkowe zajęcia edukacyjne,
• inne zajęcia.

Obowiązkowe zajęcia edukacyjne z natury rzeczy są obowiązkowe. To, które z nich są obowiązkowymi, wynika z ramowych planów nauczania. Liczba godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych określona jest w rozporządzeniu ws. ramowych planów.

Dyrektor może jednak zawnioskować do organu prowadzącego szkołę o przyznanie dodatkowych godzin – maksymalnie 3 tygodniowo dla każdego oddziału. Jeśli organ takie godziny przyzna, to mogą one zostać przeznaczone na okresowe lub roczne zwiększenie liczby godzin wybranych obowiązkowych zajęć edukacyjnych (§ 3 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia ws. ramowych planów).

Dodatkowe zajęcia edukacyjne stają się obowiązkowe w przypadku wprowadzenia ich do rozkładu zajęć (§ 3 ust. 2 rozporządzenia ws. ramowych planów). Na prowadzenie dodatkowych zajęć edukacyjnych konieczne jest uzyskanie specjalnych godzin od organu prowadzącego (o czym wyżej).

Inne zajęcia, które są np. realizowane w ramach tzw. godzin dyrektorskich, nie są i nie mogą być zajęciami obowiązkowymi. Nawet jeśli na godzinach dyrektorskich są organizowane ładnie brzmiące zajęcia „Innowacje w matematyce”, które prowadzi nauczycielka matematyki i która nakazuje na takie zajęcia przychodzić.

Ramowy plan nauczania

Ramowy plan nauczania to wykaz określający ile godzin danego przedmiotu przypada w danej klasie w tygodniowym wymiarze godzin. W ramowych planach nauczania określone są również tygodniowe sumy godzin wszystkich przedmiotów lub prościej: maksymalna liczba godzin lekcyjnych w tygodniu z przedmiotów obowiązkowych.

Ramowy plan nauczania określa (§ 2 rozporządzenia ws. ramowych planów):

• tygodniowy wymiar godzin dla uczniów poszczególnych klas przeznaczonych na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć z wychowawcą,
• minimalny tygodniowy wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych,
• minimalny wymiar godzin zajęć z zakresu doradztwa zawodowego,
• tygodniowy wymiar godzin do dyspozycji dyrektora szkoły,
• zajęcia religii, zajęcia wychowania do życia w rodzinie, zajęcia sportowe w oddziałach sportowych itp.

Zaznaczmy, że ramowe plany nauczania i plany zajęć w żaden sposób nie są tożsame. Plany zajęć to układane przez dyrekcję szkoły, przy uwzględnieniu ramowych planów nauczania, tygodniowe rozkłady zajęć dla ich uczniów (§ 4 rozporządzenia ws. ramowych planów).

Godziny do dyspozycji dyrektora (godziny dyrektorskie)

Wielokrotnie pojawiającym się w tekście pojęciem są godziny dyrektorskie. Są to godziny do dyspozycji dyrektora szkoły (o których była mowa wyżej) – dostępne w całym procesie nauczania (nie w jednej klasie!) godziny, w których dyrektor może zorganizować pewne rodzaje zajęć.

Należą do nich (§ 2 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia ws. ramowych planów nauczania):

• zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności zajęcia związane z kształtowaniem aktywności i kreatywności uczniów,
• zajęcia związane z kształtowaniem kompetencji zawodowych,
• przedmioty w zakresie rozszerzonym (ale tylko w przypadku liceum ogólnokształcącego dla dorosłych oraz technikum, jeżeli kształcenie w zawodzie szkolnictwa branżowego tego wymaga).

Podkreślamy naprawdę, ale to naprawdę pogrubionym tekstem: zajęcia w ramach tzw. godzin dyrektorskich to godziny na zajęcia nieobowiązkowe, niezależnie od tego, co się na nich dzieje. Dyrektor ma więc jak największe prawo ustanowić zajęcia takie jak kółko teatralne, plastyczne lub przyrodnicze. Nie może jednak wymagać obecności lub też uzależniać oceny z wybranych przedmiotów od uczestnictwa w tych zajęciach. Nie są one również zawierane w planie zajęć (§ 4 ust. 1 rozporządzenia ws. ramowych planów).

Co jeszcze może zawierać plan zajęć?

Plan zajęć może obejmować także przedmioty nieobowiązkowe, np. takie jak etyka lub religia, zajęcia do wychowania do życia w rodzinie, zajęcia sportowe (w szkołach sportowych), zajęcia z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz zajęcia umożliwiające podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów pochodzących z mniejszości lub konkretnych społeczności (§ 2 ust. 3 i § 4 ust. 1 rozporządzenia ws. ramowych planów, § 1 ust. 1 rozporządzenia ws. organizacji roku szkolnego, § 1 ust. 1 rozporządzenia ws. podtrzymywania tożsamości).

Jak to wygląda w poszczególnych przypadkach?

Szkoły podstawowe

W szkołach podstawowych – dokładniej w klasach IV – VIII o których będziemy mówić – rozkład godzinowy przypomina troszkę poszatkowaną kapustę. Mnogość przedmiotów i ich duże zróżnicowanie na przestrzeni lat z pewnością nie ułatwiają zorientowania się co i jak, ale postarajmy się to ubrać w bardziej przejrzystą tabelkę.

W poszczególnych klasach znacząco zmienia się nie tylko skład przedmiotów, ale również ich godzinowy rozkład i suma wszystkich zajęć w tygodniu. Istnieją jednak pewne stałości, na przykład takie jak język polski lub matematyka. Pojawiają się jednocześnie również pewne wyjątki, konkretniej wyjątek dotyczący drugiego języka obcego. Oddziałom dwujęzycznym przysługują bowiem dwie dodatkowe godziny tego języka w tygodniu, tym samym powiększając liczbę godzin wszystkich zajęć. Dotyczy to jednak wyłącznie oddziałów (klas) dwujęzycznych. 

W ramowych planach nauczania zawartych w rozporządzeniu pojawiają się również zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego. Ich liczba określana jest na rok, a nie na tydzień i w przypadku szkół podstawowych przypadają one na klasy VII i VIII. Dyrektor szkoły w ciągu tych dwóch lat nauczania ma obowiązek zapewnić uczniom 20 godzin lekcyjnych zajęć zakresu doradztwa zawodowego. Nie mogą to być jednak zajęcia „z zaskoczenia”, zastępujące godzinę wychowawczą lub godziny innych przedmiotów; muszą być zawarte w planach zajęć z wyprzedzeniem i być oddzielnymi zajęciami (§ 4 ust. 1 rozporządzenia ws. ramowych planów).

Szczególnym przypadkiem są także zajęcia rewalidacyjne dla uczniów niepełnosprawnych. W szkołach podstawowych specjalnych to dwanaście godzin tygodniowo na oddział; w szkołach podstawowych to natomiast dwie godziny tygodniowo przypadające na konkretnego ucznia.

Licea ogólnokształcące

Podobnie jak w podstawówce, wyjątek zawarty w godzinowej tabeli dotyczy wyłącznie oddziałów dwujęzycznych; takim oddziałom przysługuje nie dwie godziny drugiego języka obcego tygodniowo, ale pięć godzin. Z kolei „przedmiot wyboru” (wyboru dyrektora) to filozofia, plastyka, muzyka lub język łaciński i kulturą antyczną. Tak jak w przypadku szkół podstawowych, pojawiają się również godziny dyrektorskie, które mogą przypadać na takie same, wymienione już wcześniej typy zajęć (§ 9 rozporządzenia ws. ramowych planów).

Pierwszą rzeczą, na którą powinniśmy zwrócić uwagę, to kwestia przedmiotów realizowanych w podstawie i rozszerzeniu. Ramowy program nauczania zawarty w rozporządzeniu traktuje wyłącznie o przedmiotach realizowanych w zakresie podstawowym. Jak wygląda sytuacja z rozszerzeniami?

Przedmioty w zakresie rozszerzonym realizowane są we wszystkich klasach i należy na nie przeznaczyć od sześciu godzin tygodniowo (w przypadku języka obcego i przedmiotów ścisłych) do ośmiu godzin tygodniowo (tak zwane przedmioty humanistyczne, w tym język polski) w całym cyklu nauczania. Są to dodatkowe godziny, do których nie zaliczają się te zawarte w tygodniowym wymiarze godzin w poziomie podstawowym. Możliwe jest również zwiększenie liczby godzin realizacji przedmiotów rozszerzonych – następuje to po zasięgnięciu opinii uczniów i tylko jeśli liczba tych godzin nie przekracza 22 lekcji tygodniowo. Opcjonalnie przy tejże opinii można również umożliwić realizację dodatkowych godzin różnego rodzaju przedmiotów uzupełniających. Obie te kwestie wymagają jednak właśnie zasięgnięcia opinii uczniów, których te zmiany będą dotyczyć. Dyrektor nie może więc zabrać się za zmianę naszych godzin przedmiotowych z powodu swojego kaprysu.

Jaka jest faktyczna tygodniowa liczb godzin w liceum?

To już zależy. Większość uczniów rozszerza zazwyczaj dwa przedmioty z tej samej grupy (na przykład polski i historię lub fizykę i chemię), oprócz więc bazowej wartości godzin tygodniowych podanej w tabeli będą oni mieli od 2 do nawet 16 godzin więcej. Zdarzają się jednak klasy i osoby rozszerzające trzy przedmioty; wtedy będą oni mieli od 6 do nawet 24 godzin więcej. Możemy więc dobić do nawet czterdziestu godzin tygodniowo. I to bez żadnych dodatków!

W ciągu czterech lat w liceum uczniowie spędzą łącznie dziesięć godzin na zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego. Dodatkowo wielu uczniów uczęszcza na religię lub etykę (to zazwyczaj dwie godziny tygodniowo) czy też zajęcia do wychowania w rodzinie. 

W kwestii zajęć umożliwiających podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów obowiązują takie same zasady jak w szkole podstawowej.

Licealne podsumowanie

Każdy uczeń liceum tygodniowo uczęszcza na od 19 do 29 godzin zajęć realizujących podstawową część materiału oraz na stosowną liczbę godzin realizujących część rozszerzoną, zazwyczaj od minimum 2 godzin zajęć. Przy tym wciąż w planie zajęć znaleźć mogą się religia lub etyka oraz inne zajęcia. Wśród nich faktycznie mogą znaleźć się jeszcze godzin obowiązkowe. Ustanawiane są one za zgodą organu prowadzącego szkołę. Wówczas mogą być to zajęcia z języka migowego, geografii obszaru mniejszości narodowej lub z przedmiotu obowiązkowego. Wymiar tych godzin nie może być większy niż trzy godziny w tygodniu i musi być oczywiście zawarty w ramowym planie nauczania. Wówczas te zajęcia stają się zajęciami obowiązkowymi, uczniowie mogą otrzymywać na nich oceny oraz być rozliczani z obecności na nich.

Technika

W przypadku techników sytuacja godzinowa w zakresie podstawowym jest dosyć zbliżona do liceów, taka sama jest również liczba godzin zajęć z zakresu doradztwa zawodowego w całym okresie nauczania. Występują jednak znaczące wyjątki.

Pokrótce należy zaznaczyć, że zmianie podlega liczba godzin drugiego języka obcego w przypadku oddziałów dwujęzycznych, są to dwie dodatkowe godziny, a nie trzy jak w liceum ogólnokształcącym. Całkowicie odmiennie wygląda jednocześnie organizacja nauki geografii, biologii, chemii i fizyki. Każdy z tych przedmiotów ma mieć wymiar czterech godzin tygodniowo na przestrzeni czterech lat. Co to znaczy? Rozłożenie przedmiotów jest zależne od dyrektora. W jednym technikum w klasie pierwszej możemy mieć dwie godziny geografii i dwie godziny biologii; w innym technikum możemy natomiast mieć na przykład po jednej godzinie z każdego z tych czterech przedmiotów. Dozwolone są różnego rodzaju rozkłady godzin.

Zasadniczą różnicą jest jednak obecność kształcenia zawodowego, w którym wymiar godzin praktycznych nie może być niższy niż 50%. Rozszerzanie przedmiotów do matury odbywa się równocześnie na takich samych zasadach, tzn. w takiej samej liczbie godzin, czyli od 6 do 8 zależnie od przedmiotu. Liczba godzin dyrektorskich (opisywanych już dokładniej w poprzednich akapitach) to natomiast cztery godziny w cyklu nauczania, a nie trzy.

Wszystkie pozostałe możliwości dotyczące zarówno nieobowiązkowych, jak i obowiązkowych zajęć ujętych w planie zajęć działają w taki sam sposób jak w przypadku podstawówek oraz liceów ogólnokształcących. Oprócz wszystkich zajęć obowiązkowych mogą się również oczywiście pojawić trzy godziny tygodniowo odbywające się za zgodą organu prowadzącego szkołę i dyrekcji. Ponownie, należą do nich zajęcia z języka migowego, geografii obszaru mniejszości narodowej lub z przedmiotu obowiązkowego. Zawarte w planie zajęć stają się one obowiązkowe i są traktowane na równi z innymi przedmiotami (§ 4 ust. 1 rozporządzenia ws. ramowych planów).

A teraz FAQ

Zagadnienia dotyczące rozkładu godzin dydaktycznych oraz ich liczby to złożone zagadnienia rozciągające się na kilka rozporządzeń oraz zahaczające nawet o ustawę. Dobre zrozumienie ich zapisów to gwarancja dobrego zrozumienia swoich praw i umiejętności walczenia o nie.

Na sam koniec tego może aż nazbyt długiego wpisu warto jeszcze odpowiedzieć na cztery mniej lub bardziej typowe pytania.

Które zajęcia są dla mnie obowiązkowe i w jakim wymiarze godzin?

Obowiązkowe są zajęcia obowiązkowe w wymiarze godzin określonym w ramowym planie nauczania (ewentualnie zwiększone o dodatkowe godziny otrzymane od organu prowadzącego) oraz dodatkowe zajęcia edukacyjne wynikające z rozporządzenia ws. podtrzymywania poczucia tożsamości.

Czy lekcje religii są obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi? 

„Chodzenie” na religię (lub etykę) nie jest obowiązkowe i trzeba się na te przedmioty zapisywać. Po zapisaniu stają się one jednak obowiązkowe i uczeń rozliczany jest z frekwencji, a ocena wlicza się do średniej.

Czy szkolne zajęcia mogą trwać sześć dni?

Tak, zgodnie z rozporządzeniem w sprawie organizacji roku szkolnego (§ 4 ust. 1 rozporządzenia ws. organizacji roku szkolnego) plan lekcyjny może być ułożony na pięć lub sześć dni. Decyzja dyrektora w tej sprawie podejmowana jest po zasięgnięciu opinii rady szkoły i rady pedagogicznej.

Czy istnieje maksymalna możliwa liczba godzin dydaktycznych w tygodniu?

I tak i nie. Chociaż żaden dokument nie zawiera konkretnej maksymalnej liczby godzin lekcyjnych, które mogą mieć miejsce w jednym tygodniu, to ilość tę można wyliczyć.  Wszystko zależne jest bowiem od typu szkoły, klasy i innych czynników, z których wszystkie wymienione są w omawianych zarówno wyżej, jak i podanych rozporządzeniach.