Czym są i jak funkcjonują szkoły i klasy mundurowe?
Tak zwane „szkoły mundurowe” są w Polsce coraz popularniejsze. Do tej pory powstało już prawie 200 certyfikowanych wojskowych klas mundurowych – a jest to tylko jeden z wielu rodzajów takich klas, funkcjonujących na terenie naszego kraju. Z uwagi na brak jednolitej regulacji trudno jest jednak oszacować łączną ich liczbę. Można natomiast z pewnością stwierdzić, że jest ich niemało.
Rozsianie regulacji dotyczących szkół mundurowych po kilku aktach wykonawczych do ustawy o systemie oświaty oraz ustawy – Prawo oświatowe przyczynia się do chaosu interpretacyjnego. Taki stan rzeczy sprawia, że statuty szkół oraz regulaminy klas mundurowych nierzadko są sprzeczne z obowiązującymi przepisami. Warto więc uporządkować informacje na ten temat i przyjrzeć się temu, czym charakteryzują się szkoły i klasy mundurowe oraz jakiego rodzaju postanowienia statutowe i regulaminowe są w nich prawnie dopuszczalne.
Przydatne akty prawne
– Zarządzenie nr 7/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2023 r. w sprawie wprowadzenia do użytku „Regulaminu ogólnego żołnierza Wojska Polskiego” (Dz. Urz. MON poz. 49) – w dalszej części tekstu określane mianem Zarządzenia.
– Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2024 r. poz. 248 ze zm.) – w dalszej części tekstu określana mianem Ustawy.
Miejsce klas mundurowych w systemie oświaty
Od kilku lat Ministerstwo Edukacji Narodowej wspólnie z Ministerstwem Obrony Narodowej wprowadzają zmiany, których celem jest szersze uregulowanie działania szkół i klas mundurowych o profilu wojskowym. Wcześniej regulacje w tym zakresie były bardzo ogólne. Bezpośrednią konsekwencją takiego stanu rzeczy było to, że proces nauczania w takich szkołach i klasach nie odbiegał niczym od tego, co dotychczas realizowały klasy profilowane. Jedyną różnicą była w takim przypadku większa liczba godzin przeznaczonych do realizacji zajęć z wychowania fizycznego.
Dla prawidłowego działania omawianych klas ważne jest to, aby działały w oparciu o ujednolicony program nauczania. Program ten sporządzany jest przez Ministerstwo Obrony Narodowej, w którym organ ten określa sposób prowadzenia zajęć z edukacji wojskowej, dopuszczalną liczbę uczniów w konkretnym oddziale oraz liczbę godzin przeznaczonych do realizacji zajęć praktycznych i teoretycznych.
W tym kontekście warto także zwrócić uwagę na fakt, że MON nie musi być ani organem prowadzącym, ani organem nadzoru pedagogicznego dla takiej szkoły czy klasy. Dalsza część niniejszego artykułu skupiać się będzie na omówieniu przepisów prawa, które dotyczą szkół, których organem prowadzącym nie jest MON.
Niezależnie od powyższego Ministerstwo Obrony Narodowej sprawuje nadzór nad prawidłowością realizacji konkretnych „przedmiotów wojskowych”. Organ ten podejmuje także działania mające na celu wsparcie szkół i klas mundurowych poprzez przekazanie różnego rodzaju materiałów niezbędnych do przeprowadzenia szkolenia.
Co na temat klas mundurowych mówią przepisy?
Klasy mundurowe realizujące szkolenie wojskowe to właściwie oddziały przygotowania wojskowego. Tę nazwę nadają im przepisy rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 21 maja 2020 r. w sprawie szkolenia w oddziale przygotowania wojskowego. Rozporządzenie to określa, na jakich zasadach powstają i jak działają szkoły o profilu wojskowym.
Regulacje dotyczące klas mundurowych niebędących oddziałami przygotowania wojskowego są o wiele bardziej ogólne. Takie klasy należy traktować jak każdą inną klasę profilowaną. Ich program nie jest ustalany – tak jak w przypadku klas przygotowania wojskowego – przez właściwe ministerstwo. Jedynym wyjątkiem są w tym przypadku szkoły, których organem prowadzącym jest ministerstwo (np. szkoły leśne).
Obecnie trwają jednak prace legislacyjne nad tym, aby klasy policyjne uregulować podobnie jak wojskowe i aby ich absolwenci mogli liczyć na ułatwioną rekrutację do służby w Policji.
O utworzenie klasy mundurowej starać się może każda szkoła ponadpodstawowa. Warunkiem utworzenia oddziału przygotowania wojskowego jest uzyskanie zgody ministra obrony narodowej. Zgoda taka zostaje wydana po zasięgnięciu opinii kuratora oświaty, szefa wojewódzkiego sztabu wojskowego, a także po zbadaniu, czy dana szkoła spełnia określone wymagania do zorganizowania zajęć wojskowych, tj.:
- czy posiada odpowiednio przeszkoloną kadrę oraz
- czy w konkretnym momencie istnieje zapotrzebowanie na rekrutację przyszłych żołnierzy na określonym obszarze kraju.
Celem wprowadzania wspomnianych rozwiązań było zapobieżenie dotychczasowej praktyce, zgodnie z którą klasy mundurowe były zwykłymi klasami profilowanymi ze zwiększoną liczbą godzin przeznaczonych do realizacji zajęć wychowania fizycznego. Zgodnie z zamierzeniem prawodawcy oddziały te mają stać się rzeczywistym sposobem na przygotowanie nowych rekrutów do odpowiednich służb.
Każdy oddział mundurowy może dołączyć do programu Certyfikowanych Wojskowych Klas Mundurowych, który polega na prowadzeniu jednolitego szkolenia wojskowego w szkołach średnich oraz przygotowaniu ochotników do służby wojskowej.
Uczniowie w ramach nauki w CWKM, poza obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi określonymi w ramowych planach nauczania, realizują także program „edukacji wojskowej”. Program ten to w sumie:
- 185 godzin zajęć teoretycznych i praktycznych w klasie drugiej i pierwszym półroczu klasy trzeciej szkoły ponadgimnazjalnej – w przypadku absolwentów gimnazjów oraz
- 185 godzin zajęć teoretycznych i praktycznych w klasie trzeciej i pierwszym półroczu klasy czwartej szkoły ponadpodstawowej – dla absolwentów 8-letnich szkół podstawowych1[1]. Uczniowie takich klas mogą mieć skróconą służbę przygotowawczą do wojska.
Dlatego też zamienne stosowanie terminów ,,oddział przygotowania wojskowego” i ,,Certyfikowana Klasa Mundurowa” jest błędne. Oddział przygotowania wojskowego to klasa z nietypowymi szkolnymi mundurkami, w której realizowane są zajęcia określane przez MON, a CKM to program (a właściwie innowacja pedagogiczna), który może realizować dowolna szkoła pod patronatem MON.
Mundury w szkole o profilu wojskowym
W trakcie analizy statusu prawnego szkół mundurowych można zadać – skądinąd słuszne pytanie – o status ucznia takiej szkoły lub klasy. Na gruncie obowiązujących przepisów można jednak z całą pewnością stwierdzić, że uczeń takiej klasy nie pełni żadnej służby, stąd także nie obowiązują go prawa i obowiązki przewidziane dla funkcjonariuszy poszczególnych służb (w tym m.in. żołnierzy).
Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 21 maja 2020 nie odnosi się do mundurów, jakie mają nosić na sobie uczniowie i nie narzuca obowiązków na nich obowiązków w tym zakresie. Oznacza to, że obowiązki ucznia w zakresie ubioru określają ustawa – Prawo oświatowe i statuty poszczególnych szkół, dokładnie na takich samych zasadach, jak w każdej innej szkole.
Zgodnie z rozporządzeniem2 na mundurze dla klas mundurowych musi być widoczna odznaka organizacji lub naszywka z nazwą szkoły, uczelni lub organizacji społecznej. Powinna znajdować się na lewej patce kieszeni górnej munduru. Odznaka musi być ciemnoszara i mieć wymiary 12×5 centymetrów. Mundur musi być pozbawiony elementów charakterystycznych dla munduru wojskowego (np. stopni wojskowych). Mundur może także ozdabiać zaprojektowany specjalnie dla uczniów nowy wzór orła polskiego. Chodzi o to, żeby mundur ucznia wyraźnie odróżniał się od żołnierskiego.
Jednocześnie warto zauważyć, że w przypadku noszenia umundurowania, czy to używanego przez Wojsko Polskie (przez uczniów szkoły, które uzyskały zgodę MON), czy wycofanego z użytku (przez uczniów szkół mundurowych, które nie są prowadzone przez MON), obowiązują przepisy prawa powszechnie obowiązującego. Zgodnie z art. 11 b ustawy z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach:
„Art. 11b. Zakaz, o którym mowa w art. 11a ust. 1, dotyczy również mundurów lub części mundurów, których wzór został już wycofany, w stosunku do osób uczestniczących w:
1) przedsięwzięciach, które mogą godzić w dobre imię lub interes Sił Zbrojnych;
2) strajkach, demonstracjach, manifestacjach i zgromadzeniach mających na celu wspólne wyrażanie stanowiska w sprawach publicznych;
3) zgromadzeniach i przedsięwzięciach naruszających porządek i spokój publiczny;
4) działaniach mających na celu niszczenie lub uszkadzanie mienia, w tym mienia publicznego, lub w działaniach, które mogą doprowadzić do takiego zniszczenia lub uszkodzenia;
5) działaniach mających na celu naruszenie nietykalności cielesnej osób realizujących zadania na rzecz dobra wspólnego;
6) przedsięwzięciach mających na celu publiczne manifestowanie poglądów, które mogą naruszać wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.”
Uczestnictwo w ww. działaniach, będąc ubranym w szkolny mundurek, stanowiący aktualny lub wycofany element munduru Wojska Polskiego, może narazić ucznia na odpowiedzialność karną. Najlepiej więc poza szkołą ograniczyć noszenie munduru lub jego elementów. Pojawienie się w nich na demonstracji może naruszać prawo, nawet jeśli demonstracja jest legalna.
Należy również pamiętać o tym, że nosząc mundur, nosi się też często elementy ubioru zawierające symbole państwowe. Są one chronione innymi przepisami, a ich profanowanie lub uszkodzenie również może narazić ucznia na odpowiedzialność karną. Na taką odpowiedzialność nie narazi się uczeń czy uczennica nosząc mundur i mając kolorowe włosy czy pomalowane paznokcie.
Zgodnie jednak z art. 35a ust. 2 pkt 3 ustawy o lasach dyrektorzy, nauczyciele i uczniowie leśnych szkół średnich zawodowych mogą nosić mundur.
Zgodnie z art. 100 ust. 1 u.p.o. regulacja w zakresie jednolitego stroju powinna zostać ustanowiona w statucie szkoły. Prawo oświatowe pozwala szkole na ustalenie jednolitego ubioru uczniów i na podstawie tych przepisów działają szkoły mundurowe, które należy traktować jako szkoły o szczególnym rodzaju jednolitego ubioru. Oznacza to np. że zasady ubioru jednolitego muszą być zawarte w statucie szkoły. Szkoły nie mają w tym względzie żadnej podstawy do wydawania tzw. „regulaminów mundurowych”.
Inną kwestią jest odpłatność za “mundurek”. Sprawa ta nie jest wprost określona w przepisach. Szkoły z jednej strony nie muszą finansować zakupu mundurka, z drugiej jednak zgodnie z art. 70 ust. 2 Konstytucji RP nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Zgodnie z art. 28a ustawy – Prawo oświatowe uczestnictwo w klasie przygotowania wojskowego nie może naruszać uprawnień ucznia do bezpłatnej nauki, wychowania i opieki. Szkoła musi więc tak zorganizować naukę by nie narażać ucznia na dodatkowe koszty.
Kwestia granic bezpłatności nauki nie jest jednak całkowicie jasna. Rodzic ma obowiązek utrzymać dziecko, a więc gdy mundurek składa się ze zwyczajnych ubrań, jak np. ciemne spodnie i biała koszula, to zakup będzie należał do obowiązków rodziców ucznia. Dopiero gdy konieczne jest zakupienie specjalistycznej, drogiej i niemożliwej do używania w innym zakresie odzieży, nabycie jej nie jest obowiązkiem rodziców, ponieważ narusza ww. prawo do bezpłatnej edukacji.
Co z wyglądem – czy uczniów dotyczą tzw. przepisy mundurowe?
Należy pamiętać, że zarówno art. 99 pkt 4, jak również art. 100 ust. 1 u.p.o. nie odnoszą się do pojęcia „wyglądu”, a jedynie do ubioru i stroju. Oznacza to że szkoła z klasami mundurowymi może określać ubiór ucznia, a nie jego wygląd. Zgodnie z art. 99 pkt 3 u.p.o. statut może określać wyłącznie zasady ubierania się uczniów na terenie szkoły. Regulowanie wyglądu uczniów (jak makijaż, malowanie paznokci, farbowanie włosów, kolczyki itp.) jest przekroczeniem kompetencji szkoły i narusza zasadę legalizmu (art. 7 Konstytucji RP). To, że uczniowie omawianych szkół noszą mundur wojskowy niewiele zmienia. Samo noszenie munduru (obojętnie, czy przez osobę do tego uprawnioną, czy nie) nie sprawia, że na tę osobę automatycznie przechodzą wszystkie ,,mundurowe” obowiązki dotyczące na przykład długości włosów czy zarostu.
Statut nie może zawierać regulacji w tak wysokim stopniu ograniczających konstytucyjne prawa i wolności, w tym prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji RP). Stwierdzić należy, że postanowienia dotyczące stosowania makijażu, malowania paznokci i wszelkie inne dotyczące wyglądu, które nie odnoszą się do ubrania nie mogą znajdować się w statucie szkoły, ani tym bardziej żadnych innych aktach o charakterze pozastatutowym (np. regulaminach).
Inną kwestią może być biżuteria. Jej noszenie jest dozwolone i szkoła nie ma praw jej zakazać. Jednocześnie szkoła ma prawo ograniczać jej używanie, gdy może narażać zdrowie ucznia w określonych warunkach, np. na ćwiczeniach podczas lekcji wychowania fizycznego. Ograniczenie noszenia biżuterii jest więc dozwolone, ale nie może odnosić się do całej szkoły i wszystkich zajęć, a tylko tych, podczas których jest to uzasadnione.
Prawa i obowiązki ucznia a program nauczania w szkole o profilu wojskowym
Co do zasady, prawa i obowiązki ucznia szkoły mundurowej są takie same jak każdego innego ucznia, uczęszczającego do szkoły publicznej. Szkoła musi określać prawa i obowiązki w statucie, ale wyłącznie w takim zakresie, w jakim pozwalają na to przepisy ogólne zawarte m.in. w ustawie – Prawo oświatowe i w ustawie o systemie oświaty.
Czy szkoła może stosować w klasach stopnie nawiązujące do stopni wojskowych (np. kadet)? Tak, choć taki podział ma charakter głównie symboliczny i organizacyjny. Takie ukształtowanie wewnętrznej organizacji bieżącej działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły nie może jednak zastępować samorządu uczniowskiego. Dodatkowo uczniowie nie mogą mieć żadnej władzy nad innymi uczniami – przepisy ustawy – Prawo oświatowe nie dopuszczają bowiem sytuacji, w której w szkole mogłaby być dopuszczalna wewnętrzna hierarchia uczniów.
Zgodnie z przepisami ustawy – Prawo oświatowe:
Utworzenie oddziału przygotowania wojskowego nie może naruszać uprawnień ucznia do uzyskania wiadomości i umiejętności niezbędnych do ukończenia danego typu szkoły oraz warunków i sposobu przeprowadzania egzaminów, określonych w odrębnych przepisach, a w przypadku szkół publicznych nie może również naruszać uprawnień ucznia do bezpłatnej nauki, wychowania i opieki w zakresie ustalonym w niniejszej ustawie, ustawie o systemie oświaty oraz ustawie o finansowaniu zadań oświatowych3.
Liczba godzin przeznaczonych na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych w szkołach mundurowych określona jest w rozporządzeniu Ministra Edukacji z dnia 20 maja 2024 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół. Dyrektor może zawnioskować do organu prowadzącego szkołę o przyznanie dodatkowych godzin – maksymalnie 3 tygodniowo dla każdego oddziału. Jeśli organ takie godziny przyzna, to mogą one zostać przeznaczone na okresowe lub roczne zwiększenie liczby godzin wybranych obowiązkowych zajęć edukacyjnych (§ 3 ust. 1 pkt 1 ww. rozporządzenia). Dodatkowe zajęcia edukacyjne stają się obowiązkowe w przypadku wprowadzenia ich do rozkładu zajęć (§ 3 ust. 2 ww. rozporządzenia).
W przypadku OPW (oddziałów przygotowania wojskowego) program określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 21 maja 2020 r. w sprawie szkolenia w oddziale przygotowania wojskowego.
Klasy mundurowe nie różnią się drastycznie od innych klas. Mają specyficzny program czy umundurowanie, ale co do zasady podlegają prawu oświatowemu, a nadzór pedagogiczny sprawuje nad nimi Kuratorium Oświaty. A więc ucznia takiej klasy, tak jak każdej innej, obowiązuje statut i to on określa prawa i obowiązki ucznia. Szkoły nie mogą tworzyć regulaminów klas mundurowych, bo od takich działań są właśnie statuty. Katalog kar czy nagród podlega dokładnie takim samym ograniczeniom, jak w przypadku innych klas czy szkół. W statucie jednak mogą być wymienione specyficzne warunki organizacyjne dla klas mundurowych. Ale tylko w takim zakresie, na jaki pozwala prawo oświatowe.
Brak jednolitego ustawodawstwa powoduje że łatwiej od nadużycia czy nieporozumienia. Szkoły przygotowania wojskowego nie muszą być certyfikowaną klas wojskową a jeszcze czym innym są szkoły których organem prowadzącym jest ministerstwo (może to być nawet Ministerstwo Klimatu, które jest organem prowadzącym dla 11 szkół).
Te trzy różne porządki nie muszą się z sobą łączyć a do tego dochodzą klasy mundurowe niebędące „wojskowymi”. To, co jednak łączy te wszystkie szkoły to fakt, że podlegają pod prawo oświatowe i ich uczniowie nie są ani wojskowymi ani leśnikami ani policjantami. Wszelkie stopnie wojskowe jakie bywają nadawane w takich szkołach mają charakter jedynie symboliczny! Nie tylko nie przekładają się na stopnie w jednostkach mundurowych, ale też nie dają żadnych uprawnień na przykład do władzy nad uczniami niższym „stopniu”.
Właściwie nie ma żadnego obowiązku, by w szkołach „policyjnych“ czy „wojskowych“ były mundurki. Takie klasy czy szkoły nie są wojskiem i nie panuje tam wojskowa dyscyplina, nie są jednostką paramilitarną. Są zwykłą szkołą, która ma nietypowy program i takie a nie inne przepisy dotyczące ubioru jednolitego. Prawa i obowiązki ucznia są takie same jak w innych szkołach a dyrekcja nie ma żadnej większej władzy na takim uczniem czy uczennicą.
[6] § 4 ust. 1 rozporządzenia ws. ramowych planów
